Περί κύπερης ο λόγος...

Περί κύπερης ο λόγος...

Από καιρό έχω αποκρυσταλλώσει την άποψη ότι ο Παγκόσμιος Ιστός, το Ίντερνετ όπως το αποκαλούν οι περισσότεροι, το «Δίχτυ» όπως το αποκαλώ εγώ, μιας και  «κολλάμε» επάνω του – πολλές φορές χωρίς καν να το αντιληφθούμε – ψάχνοντας για κάποια πληροφορία και καταλήγουμε να περνάμε ώρες ολόκληρες μεταφερόμενοι από τη μια ιστοσελίδα στην άλλη ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό της πληροφόρησής που μας δίνει να αποτελείται από επαναλαμβανόμενες δημοσιεύσεις ανακυκλωμένες (τελικά εκτός από την κούραση, τις περισσότερες φορές, αποκομίζουμε τα στοιχεία της καθεστηκυίας τάξης). Μόνο οι εξαιρετικά επίμονοι μπορεί να συναντήσουν τις «μη συμβατές» κι έξω από τα καθιερωμένα απόψεις για οποιοδήποτε ζήτημα.

Λαμπρό παράδειγμα αποτελεί η αναζήτησή μου για την κύπερη.  Από τα 11.900 αποτελέσματα που πρόσφερε η μηχανή αναζήτησης της google, η συντριπτική πλειοψηφία τους αναφερόταν στο πόσο δυσκολοεξόντωτο ζιζάνιο είναι (και βεβαίως τα περισσότερα από αυτά περιείχαν τις συμβουλές της χημικής εξόντωσής της).

Θεωρώντας ότι η φύση (ευτυχώς!)  δε λειτουργεί με τα κριτήρια της ανθρώπινης νόησης, οπότε αγαλλιάζει «βλέποντας» να αναπτύσσονται είδη συνεργαζόμενα αγαστά με τα υπόλοιπα γεννήματά της, είδη που αλληλοβοηθιούνται χωρίς να βάζουν το μυαλουδάκι τους στη διαδικασία της επεξεργασίας του δούναι και λαβείν, είδη που απλά, υπέροχα και ανυπέρβλητα «βιώνουν» την ύπαρξή τους, αποφάσισα να μοιραστώ μαζί σας μια διαφορετική άποψη για την κύπερη.

Τα πρώτα αξιόλογα στοιχεία τα βρήκα στη wikipedia και στην iatronet (στο δεύτερο περιέχονται όλα τα στοιχεία της wiki αλλά και πολύ περισσότερα ιδιαίτερα στην αναφορά του Διοσκουρίδη) και στο plantprotection.

Αλλά τη διαφορά την έκανε και πάλι ο Θοδωρής, που είχε την ευγενή καλοσύνη να μου στείλει τις δικές του πληροφορίες. Κι αυτό γιατί σχεδόν όλα τα στοιχεία που είχα βρει στις παραπάνω αναφερόμενες ιστοσελίδες υπήρχαν στο Λεξικό του Δημητρίου Σ. Καββαδά.

Για όσους δεν ενδιαφέρονται για την ιστορία και τη χρησιμότητά της, για να τους γλιτώσω από την ανάγνωση του άρθρου, αναφέρω αρχικά τους τρόπους με τους οποίους μπορείτε να της κάνετε δύσκολη τη ζωή ή να την εξαφανίσετε:

Οι τύποι, Cyperus rotundus  και Cyperus esculentus, είναι πολυετή ζιζάνια. Τα ριζώματα και οι κόνδυλοι, μπορεί να έχουν ύψος 76,20 εκ. Τα φύλλα του cyperus esculentus λεπταίνουν σταδιακά ενώ του Cyperus rotundus απότομα. Έχουν ινώδες ριζικό σύστημα και οι κόνδυλοι αναπτύσσονται εντός του ριζικού συστήματος. Συνήθως φύονται από τους κονδύλους.

Το Cyperus difformis είναι μονοετές, με ύψος 35-50 εκ., φύονται σε κάθε τύπο εδάφους, αδιάφορα της ποσότητας υγρασίας, και επιβιώνουν σε πολύ ψηλές θερμοκρασίες.

Τρόποι αντιμετώπισής τους:

Εκτός από την απομάκρυνση των φυτών το συντομότερο δυνατό μετά τη  βλάστηση, και την καλύτερη αποστράγγιση στις υγρές περιοχές, υπάρχουν και κάποια άλλα μέτρα

Η καλλιέργεια με φυλλώδη φυτά και φυτά που παρέχουν στο έδαφος πράσινη λίπανση.

Η πρώτη μέθοδος περιορισμού του Cyperus spp είναι η βαθιά και συχνή άροση. Φέρνει στην επιφάνεια του εδάφους τις ρίζες του ζιζανίου, οι οποίες καταστρέφονται με την υψηλή θερμοκρασία του καλοκαιριού ή την πολύ χαμηλή του χειμώνα.  Απαραίτητο είναι και το σκάλισμα, που θα επαναλαμβάνεται κάθε 2-3 εβδομάδες.

Για τους υπόλοιπους, αυτούς που προσπαθούν να κατανοήσουν τη σοφία της φύσης, ιδού τα στοιχεία που αφορούν την κύπερη:

Ο κύπειρος, λοιπόν, ανήκει στην οικογένεια των κυπειροειδών, είναι μονοκοτυλήδονο φυτό, περιλαμβάνει περίπου 600  είδη ριζωματωδών πολυετών υδρόφιλων φυτών με παγκόσμια εξάπλωση. Φυτρώνει σε ρυάκια, υγρότοπους, λιμνάζοντα νερά, όχθες λιμνών κ.ά. Κάποια είδη του είναι καλλωπιστικά (π.χ. Cyperus alternifolius, Κύπειρος ο εναλλασσόφυλλος στη Μαδαγασκάρη). Το Cyperus papyrus το χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι για να φτιάχνουν παπύρους. Στην Ελλαδίτσα υπάρχουν δέκα είδη (μερικά : Cyperus rotundus, από τα σοβαρότερα ζιζάνια των καλλιεργειών, Cyperus esculentus (κοινώς, κίτρινη κύπερη), με εδώδιμα κονδυλώδη ριζώματα, πλούσια σε άμυλο, Cyperus longus, με αρωματικό έρπον ρίζωμα και πολύ μακριά, τραχιά φύλλα)· αυτοφυής είναι ο Κύπειρος ο εδώδιμος Cyperus esculentus, που είναι γνωστός ως μάννα. Καλλιεργείται σε δεξαμενές και ενυδρεία.

Η κύπειρος το ξέρετε ότι είναι ένα από τα συστατικά της παρασκευής του άγιου μύρου;

Ακόμη, γνωρίζουμε ότι όσα κορίτσια προορίζονταν για εταίρες πωλούσαν κύπερο έξω από τα αφροδίσια ιερά, εισερχόμενα έτσι στον εταιρισμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Θαΐς στην Αλεξάνδρεια, κ.ά.

Και δεν ξεχνάμε ότι χάρη στην εντεριώνη που περιέχει ο κύπειρος ο πάπυρος, κατασκεύαζαν, στην αρχαιότητα, είδος χάρτου, γνωστό ως ‘πάπυρος’. Έτσι χρησιμοποιήθηκε σαν γραφική ύλη κι αυτή είναι η μεγαλύτερη υπηρεσία του στην ιστορία της ανθρωπότητας! Επ’ αυτού γράφονταν οι νόμοι, οι κανόνες, και γενικά δια μέσου αυτού διεδόθη η ανθρώπινη γνώση κι επιστήμη, η σκέψη και η φιλοσοφία. Τα περισσότερα αρχαία συγγράμματα έχουν γραφεί επί παπύρων, οι οποίοι σώζονται έως σήμερα!

Για την ιστορία τώρα, τη μεγαλύτερη παραγωγή στην αρχαιότητα την είχε η Αθήνα, η Κόρινθος και κυρίως το Άργος.

Ο  Όμηρος και οι λυρικοί ποιητές της αρχαιότητας τον αναφέρουν, ο Διοσκουρίδης επίσης (: 

«… οι ρίζες του , οι οποίες και χρησιμοποιούνται, απλώνονται σαν μακρόστενες ή και στρογγυλές ελιές, συνδεδεμένες μεταξύ τους, μαύρες αρωματικές,  πικρές…» αναφέρει επίσης ότι «…  Καλύτερη είναι η πιο βαριά, χοντρή και σκληρή, τραχιά  και αρωματική μαζί με μία καυστικότητα. Τέ­τοια είναι αυτή της Κιλικίας και  της Συρίας και των Κυκλάδων νήσων.   Έχει ικανότητα θερμαντική, αναστομωτική (= να ανοίγει) και διουρητική σε όσους έχουν λιθίαση και υδρωπικία. Βοηθά  επίσης αυτούς που έχουν πληγεί από σκορπιό και είναι κατάλληλη για τις ψύξεις και εμφράξεις της μήτρας πυριωμένη (= θερμαινόμενη σε ξηρό λουτρός; Με υποκαπνισμούς;) προκαλώντας έτσι την έμμηνο ρύση. Ξερή και ψιλοτριμμένη κάνει καλό στα έλκη του στόματος και τα διαβρωτικά έλκη (= νεμομένοις;)  αναμιγνύεται και στα καταπλάσματα που θερμαίνουν και είναι χρήσιμη και στις στυπτικές ουσίες των μύρων. Αναφέρεται και ένα  άλλο είδος κυπέρου που γίνεται στην Ινδία, όμοιο με το ζιντζιβέρι, που, όταν μασηθεί, παίρνει το χρώμα του κρόκου, είναι πικρό, ενώ σε επάλειψη αφαιρεί αμέσως τις τρίχες),

αλλά και ο Θεόφραστος  «… η καλύτερη είναι των Κυκλάδων, την οποία ονομάζει πάρι ή μαλινάθαλλη. Και λέγει ότι είναι «…το φυτό στυπτικώτερο και του σχοίνου και του καλάμου». 

Σήμερα γνωρίζουμε ότι χρήσιμα μέρη του φυτού αυτού είναι η ρίζα ή το ρίζωμά του, το οποίο συλλέγεται άνοιξη ή φθινόπωρο. Το φθινόπωρο συλλέγεται η ρίζα του κύπερου του εδώδιμου… (η τελευταία παράγραφος από iatronet.gr)

Τι ξέρουμε τώρα για κάποια από τα εν Ελλάδι φυόμενα:

Κ. ο ξανθωπός (C. flavescens L., Pucreus flavescens Rehb.)  συναντάται σε υγρά ή τελματώδη εδάφη μαζί με άλλα υδροχαρή φυτά. (Β3)

Κ. ο πυγμαίος (C. Rottb, Doliehostylis pygmaea Nees): σπάνιο ή αμφίβολο είδος, πιθανά παραλλαγή του προηγούμενου. Συναντάται στα τελματώδη εδάφη της Καρδίτσας και της Κέρκυρας.

Κ. ο μελανωπός (C. uscus) : συναντάται σε αμμώδεις και τελματώδη εδάφη σχεδόν σ’ όλη την Ελλάδα μαζί με άλλες υδροχαρείς πόες.

Κ. ο δύσμορφος (C. difformis L.): συναντάται στις τελματώδεις και υγρά εδάφη της Κέρκυρας, της Αχαΐας και της Κρήτης.

Κ. ο λείος (C. glaber L., Picreus glaber Hay.): συναντάται στα υγρά εδάφη της ηπειρωτικής Ελλάδας, την Κέρκυρα και τις Κυκλάδες.

Κ. ο σχοινοειδής (C. schoenoides Crieseb., Calilea mucronata Parl., Scnoenus micronatus L.,): συναντάται σε όλη την Ελλάδα, σε αμμώδεις περιοχές.

Κ. η συμπαγής (C. glomeratus I., Pycreus Hay): σπάνιο είδος στις αμμώδεις υγρές περιοχές της Κέρκυρας.

Κ. ο στρογγῦλος (C. rotundus I., Pycreus votundus Hay.): συναντάται σε χέρσους αμμώδεις αγρούς σε όλη την Ελλάδα (άλλες ονομασίες του: κύπερη, τρουπαλάκι, χόρτο του νερού στη Μάνη, κάπουρας στην Κύπρο. Πιθανά είναι το κύπειρον του Θεόφραστου Ιστορία 9, 7, 3).

Οι βλαστοί είναι λεπτοφυείς, τριγωνικοί, ύψους 20-40 εκ., λείοι και τα ριζώματα λεπτά, διογκωμένα κατά τόπους με κόμπους κονδυλόμορφους και μελανούς. Τα φύλλα είναι μακριά με πλάτος 2-6  χιλ. τροπιδοφόρα. Η ταξιανθία τους είναι κατά σκιάδιο, με όρθιες ακτίνες 3-4 εκ. πολύ άνισων, με 3-4  φυλλόμορφα βράκτεια στη βάση, ισομήκη ή λίγο πιο μακριά απ’ αυτήν. Αχαίνια τριγωνικά και μικρότερα κατά το μισό από τα λέπυρα.

Κύπειρος η εδώδιμος (Cyperus esculentus I., Pycreus esculentus Hay.,) : φυτρώνει σε αμμώδεις, παράκτιους καλλιεργούμενους χέρσους τόπους της ηπειρωτικής Ελλάδας, της Πελοποννήσου και της Κρήτης (άλλες ονομασίες του: μάννα, μάννα του ουρανού, πιθανά η μαλινοθάλλη του Θεόφραστου: Φυτών Ιστορία 4, 8, 12 «φύεται κατά γῆς, ἐν τοῖς ἀμμώδεσι χωρίοις…» και της οποίας «χρῶνται πάντες ὥσπερ τραγήμασι»). Πράγματι τα κονδυλώδη ριζώματά του έχουν γεύση λεπτοκαρύων και τρώγονται ωμά και ξερά όπως τα αμύγδαλα.

Κόνδυλοι αυτού του είδους βρέθηκαν σε αιγυπτιακούς τάφους της 12^ης φαραωνικής δυναστείας και από αυτό τεκμαίρεται ότι καλλιεργούνταν όπως και σήμερα ευρέως στην Αίγυπτο.

Αυτό το είδος καλλιεργείται στην Ισπανία, στην περιοχή της Βαλένθιας, και από τους κονδύλους του παρασκευάζεται η γνωστή ισπανική σουμάδα horchata. Σημαντική επίσης κατανάλωση κονδύλων γίνεται στη ζαχαροπλαστική αντί αμυγδάλων. Ακόμη από την έκθλιψή τους λαμβάνεται εξαιρετικής ποιότητας έλαιο, γευστικότερο και από το λάδι της ελιάς και έχει το πλεονέκτημα να ταγκιάζει τόσο αργά ώστε να αποτελεί πρακτικά το καταλληλότερο μέσο διατήρησης ορισμένων τροφίμων

Ευδοκιμεί και είναι παραγωγικότατος σε εδάφη βαθιά, γόνιμα, κατά προτίμηση αμμώδη και μάλλον υγρά.Πολλαπλασιάζεται με το φύτεμα κονδύλων νωρίς την άνοιξη, οι οποίοι δεν θα είναι παλιότεροι από ένα χρόνο.

Κύπειρος ο μακρός (Cyperus longus Ι., Pycreus longus Hay.) : συναντάται σε τέλματα και όχθες ποταμών και ρυακιών, σε ολόκληρη σχεδόν την Ελλάδα. Είναι γνωστός με τις ονομασίες που έχει ο  Κύπειρος ο στρογγύλος. Το αρωματικό του ρίζωμα, το λεγόμενο γαρύφαλλο του Άργους, μασιέται, όπως η μαστίχα για τη δυσοσμία του στόματος.

Έχει τριγωνικό βλαστό, 40 εκ. – 1μ. ύψος, με έρπον ρίζωμα, αρωματικό και τα φύλλα του είναι πολύ μακριά, τραχιά, τροπιδοφόρα, με πλάτος 4-10 χιλ.. Ταξιανθία κατά σκιάδιον, με πολλές λεπτές  άνισες, μακριές ακτίνες. Τα σταχίδια είναι καστανέρυθρα, γραμμοειδή, με μήκος 10-20 χιλ. και 1,5 πλάτος. Διατεταγμένα σε μορφή βεντάλιας ή κοντών δεσμίδων και άξονα φτερωτό Τα λέπυρα είναι επάλληλα πυκνά, πολύνευρα με χείλη ωχρά. Τα αχαίνια είναι τριγωνικά τρεις φορές μικρότερα από τα λέπυρα.

Πιθανά στο είδος αυτό να αναφέρεται ο Όμηρος: κύπειρον, (Ιλιάδα Φ, 351 και Οδύσσεια δ), 603 και

κύπειρος (Ύμνος εις Ερμήν, 107),

ο Θεόφραστος : κύπειρος, (Φυτών Ιστορία 1, 8, 1 και 40, 10, 5, 6) και

ο Διοσκουρίδης: κύπειρος «… ἡ βαρυτάτη καὶ πυκνὴ καὶ ἁδρά, δύσθραυστος, τραχεῖα, εὐώδης μετά τινος δριμύτητος» (IV, 13).

(Επιπλέον από την πηγή που αναφέρω στην αρχή του άρθρου, …….., Ζιζάνιο αλλά και νομευτικό… Περιέχει ένα ρητινώδες κόμμι, με κύριο συστατικό το άμυλο και σε μικρή ποσότητα πτητικό έλαιο. Το υδατώδες εκχύλισμα είναι άοσμο και λόγο δριμύ, ενώ το οινοπνευματώδες έχει αρωματική οσμή και γεύση. Έτσι, παλαιά οι αρωματοποιοί χρησιμοποιούσαν τη ρίζα για να παρασκευάζουν μασητικό για την ευωδίαση του στόματος και της αναπνοής. Γι’ αυτό τον σκοπό άλλωστε επωλείτο στα αρχαία αρωματοποιεία και το μασούσαν όπως τη μαστίχα, ιδίως κατά τις ώρες των συναναστροφών και των συζητήσεων. Παλαιότερα εθεωρείτο και θαυμάσιο στομαχικό φάρμακο. Στις μέρες μας έπαψε πια να χρησιμοποιείται.

Από τα είδη που φυτρώνουν σε άλλες περιοχές του κόσμου, χρήσιμα είναι:

Κύπειρος ο Πάπυρος (Cyperus papyrus L., Papyrus antiquorum Link.) : φυτρώνει στις γύρω από το Νείλο ποταμό περιοχές της Αιγύπτου, την τροπική Αφρική, την Παλαιστίνη και τη Νότια Ιταλία, ιδιαίτερα στη Σικελία. Αναφέρεται ως πάπυρος από την αρχαιότατη εποχή (Θεόφραστος, Φυτών Ιστορία 4, 8, 2-4) και τον Διοσκουρίδη (Ι, 115), από την εντεριώνη του οποίου κατασκευάζονταν χάρτες και τα χειρόγραφα της εποχής, τα οποία συγκολλούμενα κατάλληλα αποτελούσαν τις βίβλους ή βύβλους και βιβλία ή βυβλία, κυλίνδρους του Ηρόδοτου και του Πλάτωνα.

Κύπειρος ὁ ἐπαλλασσόφυλος (Cyperus alternifolius I.) : συναντάται στη Μαδαγασκάρη, και στην Ελλάδα σε δεξαμενές με ποικιλόχροα μορφή, το οποίο είναι διακοσμητικό είδος.

 Τα στοιχεία πάρθηκαν από το ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟΝ ΒΟΤΑΝΙΚΟΝ-ΦΥΤΟΛΟΓΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ, τόμ. Ε΄ του Δημητρίου Σ. Καββαδά.

Ίσως, να σας ενδιαφέρουν και τα παρακάτω στοιχεία:

Κ. η εδώδιμος (Cyperus esculentus) :  Οι ρίζες και τα ριζώματα (τα λεγόμενα αμύγδαλα της γης) έχουν γλυκιά σακχαρούχα και ευχάριστη γεύση, που μοιάζει μ’ εκείνη του κάστανου. Είναι δε ωραία και εύπεπτη τροφή και τρώγεται από αρχαιοτάτων χρόνων. Από χημικής απόψεως, περιέχουν λεύκωμα, λίπος, γόμμα, άμυλο, κ.λπ. Το άμυλό τους είναι εφάμιλλο των πατατών. Παλιά το χρησιμοποιούσαν για θρεπτικές κρέμες και σούπες.

Στην Ισπανία καλλιεργείται σε μεγάλη έκταση. Το είδος της δροσιστικής σουμάδας, την παρασκευάζουν από ριζώματα εδώδιμου κύπειρου, τους κονδύλους του και το ονομάζουν ‘χούφα’ ('chufa') ή ‘ορεάτα’ (‘horchata’). Σε πολλά μέρη, καβουρδίζουν τη ρίζα, την αλέθουν και παρασκευάζουν ένα είδος καφέ, με πολύ ευχάριστη γεύση. Τα ριζώματα του εδώδιμου κύπειρου με έκθλιψη δίνουν άφθονο έλαιο.

και το τελευταίο κομμάτι...

Κύπερη = Κύπειρος.  Φυτό υδρόφιλο. Γίνεται ψηλή έως δύο μέτρα.

Με την κύπερη πλέκουν ψάθες, ζεμπίλια, πετροζέμπιλα και σκοινιά που καταχρηστικάς λέγονται βουρλιές. Χρησιμοποιούνται και ως δεματικό, για τα στάχυα κατά τον θερισμό και για το δέσιμο των σύκων σε συκοπητταρίδες .

Η επεξεργασία  της κύπερης είναι η έξης: Θερίζουν την κύπερη, την ξεραίνουν και την φυλάσσουν σε χώρο πού να μην έχει υγρασία. Κάθε φορά που θα τη χρειασθούν, παίρνουν ένα δεμάτι κύπερη και το βουτούν στο νερό.  Έπειτα παίρνουν ένα φύλλο και το χτυπούν ανάμεσα στις παλάμες τους- εν συνεχεία παίρνουν ανά δύο και τα στρίβουν.

Κατόπιν τα στρίβουν με το γυριστόξυλο (τη βοήθεια δηλ. του γυρτστόξυλου) και κατόπιν

παίρνουν τις δύο άκρες και τις στρίβουν πάλι με το γυριστόξυλο και χάνουν τις «βουρλιές», ματίζοντας βεβαίως κάθε τόσο τα γυρισμένα τεμάχια.

Οι «βουρλιές» γίνονται τόσο ισχυρές ώστε να δένουν άλογο και να μην μπορούν να τις σπάσουν. Την πληροφορία όφείλω στον πολύτιμο φίλο της Λαογραφίας Ιωά ννη Καλογιαννάκη από τον Πρινιά Μονοφατσίου.

Κυπερίδα= μικρή κύπερη = Κυνόδους o δάκτυλος.

Ζιζάνιο υδροχαρές φυτρώνει στα κηπούλια. Την τρώνε τα κουνέλια και παχαίνουν.

Τα φύλλα της τρώνε οι γάτες όταν έχουν δυσπεψία.

Πηγή: Συμβολή εις την δημώδη ορολογία των φυτών-Ευαγγελίας Κ. Φραγκάκι-